Bez Ataturka

Marskość wątroby spowodowana nadmiernym spożywaniem kawy i alkoholu doprowadziła w 1938 r. do śmierci Kemala Mustafy Ataturka. Stworzony przezeń system mono-partyjny przetrwał do 1945 r., ale już wcześniej pojawiły się oznaki liberalizacji, chociaż słowo to być może nie pasuje do ówczesnych stosunków w Turcji. Trzeba zdać sobie sprawę, że ów liberalizm w Turcji panował, nieco tylko ograniczony przez chcącego za wszelką cenę europeizacji swego kraju Ataturka. Następcą Kemala na stanowisku prezydenta został jego najbliższy współpracownik, dotychczasowy premier Ismet lnonu. W czasie II wojny światowej lawirująca pomiędzy Niemcami a aliantami Turcja odpowiednio wcześnie zdążyła wypowiedzieć wojnę 111 Rzeszy. Pozwoliło to na udział w konferencji założycielskiej ONZ. W 1945 r. ZSRR wysunął niespodziewanie postulaty oddania mu przez Turcję okręgów wschodnich (z Artvinem i Karsem) oraz udostępnienia radzieckiej flocie baz wojskowych nad Bosforem i Dardanelami. Będąc w beznadziejnej sytuacji (przewaga militarna ZSRR), Turcja szukała poparcia wśród państw zachodnich, czego bezpośrednim skutkiem było wprowadzenie systemu wielopartyjnego. Państwo tureckie zostało poparte przez Stany Zjednoczone tak skutecznie, że Sowieci wycofali swe żądania.

Od 1950 r. przez 10 lat u władzy była prawicowa Partia Demokratyczna, za której rządów poprawiły się stosunki państwa z Kościołem, a także ograniczono etatyzm. Nowy prezydent Celal Bayar w 2 lata po objęciu rządów doprowadził do włączenia Turcji do struktur NATO. Premierem został obszarnik Adnan Menderes. Dziesięciolecie to charakteryzowało się korupcją i demoralizacją oraz ogólnym kryzysem gospodarczym, co zostało w końcu ukrócone przez grupę wojskowych, którzy przeprowadzili zamach stanu. Menderes i dwóch ministrów przypłacili to życiem (odbył się proces), ale następne lata przyniosły im pośmiertną rehabilitację. Lata 60. i 70. cechowały się licznymi zawirowaniami na scenie politycznej oraz ulicznymi demonstracjami lewacko nastawionej młodzieży akademickiej, protestującej w okresie wojny wietnamskiej przeciwko stacjonowaniu w Turcji amerykańskich wojsk. Ale okres ten to również wzrost ekonomiczny oraz poprawa warunków bytu zapomnianej do tej pory wsi.

W 1974 r., za premiera Ecevita, nastąpił desant na wyspę Cypr, której terytorium od dawien dawna było ogniskiem zapalnym w stosunkach turecko-greckich. Powodem było proklamowanie przez greckich mieszkańców wyspy przyłączenia jej do Grecji. Nic doszło wszakże do rozwiązania konfliktu na korzyść Turcji czy Grecji, a Cypr po dziś dzień podzielony jest pomiędzy te dwa państwa.

Pod koniec lat 70. nastała w Turcji epoka terroru, co było odpowiedzią na szalone wyczyny bojówek lewicowych i prawicowych partii wzajemnie zwalczających się na ulicach miast. W lutym 1979 r. z rąk zamachowca zginął redaktor jednego z liberalnych dzienników tureckich i nie byłoby może w tym nic dla nas interesującego, gdyby nie powiedzieć, że zamachowcem był Mehmet Ali Agca, niedoszły zabójca Jana Pawła II. Przez cały rok 1979 odbywały się kolejne bitwy bojówek, strajki i zamachy terrorystyczne. Ginąć zaczęli politycy, a łączna liczba ofiar przekroczyła 5 tys. Kres anarchii położyła znowu armia, co stało się we wrześniu 1980 r. Prezydentem został generał Evren, sytuacja uspokoiła się z dnia na dzień. W dwa lata po zamachu stanu uchwalono nową konstytucję, zaakceptowaną przez społeczeństwo w powszechnym referendum.

Prawdziwa demokracja zaczęła odnosić sukcesy dopiero od połowy lat 80., kiedy wojskowi oddali cywilom ster rządów, a Turcja szybkim tempem zaczęła zbliżać się do Europy. Ekonomista i późniejszy premier oraz prezydent (z ramienia założonej przez siebie Partii Ojczyźnianej), wybitny polityk Turgut Ozal, opracował pakiet reform, inicjując tym samym „cud gospodarczy”, który wyprowadził państwo na prostą drogę. Zresztą reformy przeprowadzane były jeszcze w czasach rządów wojskowych. Od połowy lat 80. Turcja zaczęła przeżywać boom turystyczny, na skutek czego pogłębiła się różnica pomiędzy turystycznymi regionami kraju a biedną centralną i wschodnią Anatolią. U schyłku tej dekady ludność zaczęła narzekać na rządzącą Partię Ojczyźnianą, ale mimo to Ozal został w 1989 r. prezydentem Republiki. Nie doczekał jednak końca siedmioletniej kadencji, zmarł bowiem w 1993 r. W lutym 1991 r. wojska amerykańskie wkroczyły do Iraku, co było odpowiedzią na wkroczenie irackiej armii do Kuwejtu. Turcja początkowo stanęła z boku konfliktu, a socjaldemokratyczni przywódcy udali się nawet do Bagdadu w celu pokrzepienia irackiego dyktatora. Ale prezydent Ozal zdecydował się na współpracę z Amerykanami, udostępniając im lotnisko w pobliżu Adany oraz koncentrując na granicy z Irakiem część tureckiego wojska. Dzięki temu Turcja mogła sprzeciwić się utworzenia w północnym Iraku państwa kurdyjskiego.