FRANCISZEK KARPIŃSKI

Karpiński (żył w latach 1741-1825) był szczególnie uzdolnionym i najbardziej charakterystycznym reprezentantem, zarówno jako poeta, jak i teoretyk, polskiego sentymentalizmu. Swoje poglądy na literaturę ujął w traktacie O wymowie w prozie albo wierszu. Poszedł śladem wielkich myślicieli zachodnich epoki. Określił trzy źródła poezji. Odrzucił racjonalizm oświeceniowego klasycyzmu, proponując w jego miejsce indywidualne, zmysłowe doświadczenie. Pisał też o czułym sercu, bliskim tzw. głosowi natury – tym pojęciem określał również pożądany stosunek człowieka do przyrody. Trzecim ze wspomnianych elementów były piękne wzory.

Twórczość liryczna Franciszka Karpińskiego odznaczała się wielką różnorodnością. Obejmowała sielanki, wiersze miłosne, okolicznościowe, elegie, wreszcie pieśni religijne oraz patriotyczne. Chociaż poezja Karpińskiego jest nasycona konwencjonalnymi motywami, obrazami, stylizacjami, nie brak w niej odniesień do otaczającej poetę polskiej realności, zawiera zarazem wiele liryzmu, ujmującej prostoty, sugestywnej uczuciowości, co zapewniło jej wysoką ocenę ze strony np. Adama Mickiewicza.

Sporo wierszy Karpińskiego stało się pieśniami, skomponowano do nich muzykę, śpiewano je przy różnych okazjach. Ze śpiewnika tego poety pt. Pieśni nabożne pochodzą jedne z najbardziej do dziś znanych utworów religijnych, choćby Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy, Bóg się rodzi. Właśnie wiersze religijne (będące rezultatem głębokiej refleksji poety nad polską religijnością) i miłosne zapewniły poecie trwałe miejsce w dziejach naszej literatury. Znacznie mniejszymi walorami literackimi odznaczają się teksty patriotyczne tego pisarza, np. łzawe Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta.

Wydany w 1792 roku (napisany z inspiracji warszawskich pijarów), przeznaczony dla ludu, śpiewnik religijny (zawierający silne nuty obywatelskie, patriotyczne) pt. Pieśni nabożne był ważnym osiągnięciem Karpińskiego w zakresie adaptacji folkloru, przystosowania do własnych potrzeb znanych z twórczości ludowej elementów. Zapewne także i z tego powodu ów zbiór poety serca cieszył się, i nadal cieszy, ogromną popularnością, jest odbierany jako bliski, swojski. Sam Karpiński przeznaczył śpiewnik dla pospólstwa, ale pieśni rychło stały się własnością całego narodu. Generalnie została w nim odrzucona natrętna retoryczność poezji klasycystycznej oraz jej zamiłowanie do antycznej mitologii. Pojawił się natomiast język naturalny, zrozumiały dla każdego, prosta budowa, odwołania do polskiej, słowiańskiej liryki ludowej. F. Karpiński to pierwszy polski poeta, którego księgi zabłądziły pod strzechy – tak twierdził Adam Mickiewicz w Epilogu do Pana Tadeusza.