Nad wodą wielką i czystą

To jeden z sześciu wierszy tworzących tzw. liryki lozańskie, pisanych w latach 1839-1840 i nie opublikowanych za życia poety, ale bardzo ważnych w jego pisarskim dorobku. Alegoryczny utwór Adama Mickiewicza jest próbą oceny dotychczasowego życia podmiotu, podsumowania doświadczeń, dokonania ich oceny przede wszystkim z moralnego punktu widzenia.

Wiersz został zainspirowany widokiem górskiego jeziora Leman, widocznego z okien mieszkania poety w Lozannie, a sama woda stanowi rodzaj słowa-klucza, jest też jakby wiodącym motywem. Podmiot buduje nieco tajemniczy, nadrealistyczny obraz pejzażu – początkowo wyraźnie naznaczonego piętnem smutku, przygnębienia:

Nad wodą wielką i czystą
Stały rzędami opoki,
I woda tonią przejrzystą
Odbiła twarze ich czarne;

W trzeciej zwrotce ciszę gór przerywa błysk, grom, ale niebawem wszystko wraca do poprzedniego stanu. Natura pozostaje niezmienna, nic nie może przerwać jej odwiecznego trwania, ładu:

A woda, jak dawniej czysta,
Stoi wielka i przejrzysta.

Woda jakby zatrzymuje, odbija rzeczywistość, pozostaje wobec niej obojętna – jest tylko zwierciadłem. Na taki bezruch nie może pozwolić sobie człowiek, podmiot liryczny wiersza otwiera przed sobą taką perspektywę: Mnie płynąć, płynąć i płynąć. Ruch z owego wiersza to w pierwszej kolejności przemijanie. Naturalnym i nieuniknionym kresem ludzkiej wędrówki jest śmierć, ale od niej podmiot liryczny jest jeszcze odległy – czeka go długa droga, lata aktywności, ale podróży przez życie towarzyszy trudna, gorzka świadomość nieuchronnego końca. Śmierć jest w tym wierszu czymś naturalnym, nie stanowi przyczyny buntu i źródła rozpaczy, pogodzenie z losem jawi się jako jedyny racjonalny sposób odnalezienia miejsca w świecie. Równocześnie owo pogodzenie nie oznacza rezygnacji, bierności, ludzkim obowiązkiem jest poszukiwanie, dążenie do rozwoju, otwartość na zmiany. Utwór rozważa sprawy ostateczne, jest utrzymany w tonacji elegijnej zadumy nad życiem.

Omawiany utwór jest jednym z ostatnich wierszy w dorobku Adama Mickiewicza. Wyróżnia się mistrzostwem budowy, zarazem też swego rodzaju prostotą języka, rezygnacją z wszelkich poetyckich ozdobników. To tekst otwarty, pełen niedopowiedzeń, wymagający od czytelników niemałego trudu przy próbach odczytania, interpretacji. Wiersz składa się z pięciu czterowersowych zwrotek i jednego dwuwiersza umieszczonego po trzech pierwszych zwrotkach, zwraca uwagę kunsztowny układ rymów.

Do tego utworu Mickiewicza nawiązuje wiersz Czesława Miłosza Obłoki. Generalnie, Liryki lozańskie inspirowały poetów wielu pokoleń, na przykład Tadeusza Różewicza (tom wierszy Twarz trzecia).