Wczesny okres Bizancjum

Kryzys gnębiący cesarstwo rzymskie doprowadził najpierw do podzielenia go na część wschodnią i zachodnią, a następnie, pod koniec IV w., do całkowitego upadku Italii. Już cesarz Konstantyn Wielki (306 – 337) przeniósł stolicę do leżącego nad Bosforem Bizancjum, które nazwane zostało na jego cześć Konstantynopolem. Stąd bowiem łatwiej było zarządzać zagrożonymi wschodnimi rubieżami państwa, a poza tym tereny te były mniej narażone na niekontrolowany zalew plemion germańskich skutecznie pustoszących ziemie zachodnie. Cesarstwo bizantyńskie stało się ostoją nowej religii – chrześcijaństwa, które rozprzestrzeniało się z mniejszym lub większym powodzeniem od I w. To w Azji Mniejszej ostatecznie uformowała się ideologia chrześcijaństwa, tutaj odbywały się liczne sobory, przyjmujące lub odrzucające nowe dogmaty wiary. Konstantyn Wielki wydał w roku 313 edykt (zwany mediolańskim) mówiący o wolności wyznania dla wszystkich religii, co zapoczątkowało szybką chrystianizację Azji Mniejszej. Kościół stawał się z wolna samodzielną, potężną organizacją obejmującą wiele aspektów życia obywateli imperium.

Jednym z wybitniejszych cesarzy bizantyńskich był Justynian Wielki (527 – 565), który zasłynął z kodyfikacji prawa rzymskiego. Ten wybitny władca postanowił odzyskać prowincje zachodnie i wskrzesić potęgę cesarstwa rzymskiego. Udało mu się przywrócić rzymskie panowanie w Afryce, południowej Hiszpanii i części Italii, ale jego następcy nie mogli sobie poradzić z administracją tak ogromnego obszaru i bronieniem go przed plemionami germańskimi i słowiańskimi (do dużego znaczenia doszli Awarowie), dlatego państwo szybko skurczyło się z powrotem do terenów Azji Mniejszej. Na wschodzie Bizancjum graniczyło z potężną Persją, a granica ta (licząca ok. 1000 km) przysparzała niemało kłopotów. Persowie zdobyli Syrię oraz Palestynę i zaczęli zapuszczać się coraz bardziej w głąb Anatolii. Zdolny cesarz Herakliusz wyprawił się na nich, a w tym samym czasie Awarowie zapragnęli zdobyć Konstantynopol. Na szczęście nie udało im się to, a Herakliusz rozbił pod Niniwą w 627 r. wojska perskie, przejąwszy wszystkie dawne posiadłości Bizancjum na wschodzie i uzyskując prawo do opieki nad nowym, młodym królem Persji.