Zaczarowana dorożka

Poetycki, magiczny świat Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego był budowany z szeregu powtarzających się motywów, rekwizytów. Ustawicznie pojawiały się w nim na przykład: gwiazdy, noc, księżyc, deszcz, wiatr, katarynki, papugi, gitara. Zapewne czołowe miejsce pośród owych ulubionych motywów zajmowały dorożki i dorożkarze, czego najpełniejszym wyrazem stała się Zaczarowana dorożka, wiersz napisany bezpośrednio po zakończeniu wojny, tekst który stał się jednym z najbardziej znanych i łubianych utworów poezji polskiej.

Zaczarowana dorożka przynosi fantastyczny, magiczny i wyraźnie nadrealistyczny obraz Krakowa. Budowaniu owego obrazu sprzyja sama pora -jest noc, do tego zielono-szalona, światła miasta wydobywają z mroku tylko część elementów, inne zniekształcają. Kraków (Gałczyński zawsze umiał podróżować po bezkresnych krainach fantazji, nie opuszczając krakowskich ulic) postrzegamy oczami samego poety (a zatem człowieka o rozbudzonej wyobraźni) i jego towarzyszy (również poetów), którym, zapewne po nocnej biesiadzie, miasto przedstawiało się w niezwykłym kształcie. Wszystko zostało odrealnione, poddane liryzacji: srebrne dachy Krakowa, dryndziarz i jego dorożka, ulice, Rynek, para zakochanych. Szara, niekiedy brutalna i niezbyt liryczna realność powróci do miasta dopiero wraz ze świtem:

Noc szumi. Grucha kochany z kochaną,
ale niestety, co rano

przez barokową bramę
pełną szmerklów i wzorów
wszystko znika na amen
in saecula saeculorum

Gałczyński w Zaczarowanej dorożce zaciera granice realności, która jakby niepostrzeżenie przekształca się w fantazję. Wiersz jest zarówno bajką tworzącą współczesną legendę Krakowa, jak i przypomina naiwne rysunki malarzy niedzielnych, kicz, ma również coś z romantycznej ballady i romansu. Nie traci przy tym żartobliwej tonacji – wszystko w tym utworze jest groteską:

Marynarz łajdak zdradził dziewczynę,
myślał: na morze sobie popłynę.
Lecz go wieloryb zjadł na głębinie.

Ona umarła potem z miłości,
z owej tęsknoty i samotności.

Wiersz o budowie stroficznej (strofy są różnej długości, od dwóch do dziewięciu wersów) ma powtarzający się refren: Zaczarowana dorożka / Zaczarowany dorożkarz / zaczarowany koń. Poeta wykorzystał różne typy języka – w części piątej jest to mowa kolokwialna, stylizowana na język przedmieść. Często zmienia się również rytm tego utworu.

Groteska w literaturze polega na takiej budowie dzida, że jest ona absurdalna w stosunku do rzeczywistości, praw rządzących realnością, ludzką psychiką itd. Często groteska opiera się na fantastyce, deformacji postaci, karykaturze. Mieszają się w niej różne nastroje, tonacje, zakłóceniu ulegają związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy wydarzeniami, parodiowane są wybrane języki i konwencje literackie, przywoływane do życia zaskakujące sytuacje. Wszystkie te cechy groteskowego widzenia świata odnajdziemy w Zaczarowanej dorożce i wielu innych wierszach Gałczyńskiego.